نقش حیـاتی ایران در شکلگیری معماری اسلامی ایـن تأسف را دو چندان می سازد که چرا آنقدر تعداد بناهـای برجـا مانـده از نخستین قرون طلوع اسلام کم است؛ در حالی که می دانیم عناصر و مشخصه های معماری ایران پیش از اسلام در ابنیهٔ امویان ، و بعداً در معماری آغاز خلافت عباسی، به وفور وجود دارد. در واقع نخستین بقایای قابل ذکر از ابنیهٔ اسلامی ایران متعلق به اوایل سدهٔ پنجم هجری قمری (سدهٔ یازدهم میلادی) است، که درآن زمان انتقال از صورتها و عناصر معماری ساسانی به اسلامی تقریباً به مرحلهٔ نهایی خود رسیده بود.

 نه تنها کمبود این آثار ، بلکه همچنین نحوهٔ توزیع آنها در نواحی مختلف کشور مشکلاتی در کار بررسی و تاریخگذاری معماری ایران در پنج سدهٔ آغازین رواج اسلام به میان می آورد. نخست اینکه هر یک از آن معدود بناها طبیعتاً در حال حاضر اهمیتی می یابند که از اعتبار اصلی شان در میان قراین گوناگون همزمان خود به مراتب بیشتر است . اکنون مشاهده می کنیم که این زمره ساختمانها عموماً در شهرکها یا روستاهایی کنار افتاده از جاده های عمده دوام آورده اند، همچون: دامغان، سه ده ، فهرج، نایین، نیریز ؛ به طوری که می توان گفت مصونیت شان مدیون دورافتادگی شان از مراکز شهری بوده است. این بناهای شهرستانی کم اعتبار راهی به سوی شناخت شکوهمندیهای از میان رفتهٔ معماری در شهرهای مرکزی آن زمان را ، بدان وصفی که در منابع ادب فارسی آمده است ، بر ما نمی گشایند .

حدود بیست بنا که تاریخ هجریشان پیش از ۳۹۰ هـ . ق / ۱۰۰۰ ب م تعیین شده در نقاطی پراکنده از سرزمین ایران به شناسایی در آمده اند ، گر چه بافت اصلی شان غالباً در زیر تعمیرات مکرر بعدی مدفون گردیده است . ادامه درادامه مطلب